Dự án "Con Người vì Hành Tinh" của Trung tâm Hành động vì Động vật Hoang dã Việt Nam (WildAct) ra đời giữa bối cảnh Việt Nam đang đối mặt với tình trạng suy giảm đa dạng sinh học đáng báo động. Khác với những hoạt động bảo tồn truyền thống, dự án "Con người vì Hành tinh" đặt con người làm trung tâm, mang đến cho giới trẻ, cộng đồng và nhóm yếu thế cơ hội tham gia vào các hoạt động bảo tồn thực tế, trang bị kiến thức và kỹ năng cần thiết cho sự nghiệp bảo tồn. Với cách tiếp cận toàn diện này, dự án không chỉ bảo vệ thiên nhiên mà còn cải thiện cuộc sống của cộng đồng, tạo dựng một tương lai bền vững cho hành tinh.

Phần 1

Bối cảnh ra đời của dự án

Mặc dù là quốc gia đứng thứ 14 trên thế giới về đa dạng sinh học, với nhiều loài động thực vật quý hiếm, nhưng Việt Nam ta lại đang đối mặt với sự suy giảm nghiêm trọng do nạn săn bắn, bẫy bắt trái phép, phá rừng, buôn bán và tiêu thụ sản phẩm từ động vật hoang dã trái phép. Tình trạng này không chỉ ảnh hưởng đến hệ sinh thái mà còn làm suy thoái nguồn tài nguyên thiên nhiên, đẩy nhiều loài đến bờ vực tuyệt chủng, cuối cùng là ảnh hưởng trực tiếp đến phúc lợi của chính con người chúng ta.

Một trong những thách thức lớn nhất trong công tác bảo tồn đa dạng sinh học hiện nay ở nước ta là sự hạn chế về nhận thức, nhân lực và nguồn lực. Đa số những vị trí có yêu cầu cao về kỹ thuật sẽ được nắm giữ bởi những nhân sự người nước ngoài, và/hoặc những dự án bảo tồn lớn sẽ được thực hiện bởi các trung tâm, tổ chức quốc tế. Phần lớn người dân đều không quá quan tâm tới vấn đề bảo tồn đa dạng sinh học nói chung và bảo tồn động vật hoang dã nói riêng.

Với quyết tâm thay đổi hiện trạng này, Trung tâm Hành động vì động vật hoang dã Việt Nam (WildAct Vietnam) triển khai dự án "Con Người vì Hành Tinh" nhằm thúc đẩy cộng đồng, bảo vệ động vật hoang dã và bảo tồn hành tinh của chúng ta. Dự án thực hiện những hoạt động sáng tạo nhưng chân thực, gần gũi và truyền cảm hứng cho người dân, đặc biệt là những con người sinh sống tại khu vực vùng đệm các vườn quốc gia và khu bảo tồn, tạo điều kiện cho họ tham gia trực tiếp vào các dự án, hoạt động bảo tồn hiệu quả.

Phần 2

Sáng kiến - phát kiến của dự án

Khác với hướng đi truyền thống của nhiều đơn vị hoạt động trong lĩnh vực bảo tồn, chỉ chú trọng vào công tác nghiên cứu, bảo vệ, bảo tồn một hoặc một vài loài và sinh cảnh nhất định, mà gạt bỏ yếu tố con người ra khỏi các chiến lược bảo tồn, thì dự án Con người vì Hành tinh của Trung tâm Hành động vì động vật hoang dã WildAct lại lấy con người làm trọng, bởi con người là nguyên nhân nhưng cũng chính là giải pháp. Một trong những điểm đặc biệt của WildAct là việc kết hợp giữa tạo điều kiện cho giới trẻ, tăng cường sự tham gia của cộng đồng và nâng cao vai trò của phụ nữ & nhóm yếu thế trong bảo tồn thiên nhiên.

Tạo điều kiện cho giới trẻ

Một trong những hoạt động tiên phong của dự án là đào tạo ra thế hệ trẻ làm bảo tồn thiên nhiên ở Việt Nam, truyền cảm hứng và mang ngành nghề bảo tồn thiên nhiên đến với người dân Việt Nam. Dự án đã hợp tác với các trường đại học ở Việt Nam, tổ chức các khóa học ngắn hạn cung cấp kiến thức về bảo tồn và kỹ năng lãnh đạo, quản lý dự án thực tế và tổ chức hội thảo dành riêng cho giới trẻ và các nhà bảo tồn trẻ. Dự án đã tạo một sân chơi sáng tạo, năng động của người Việt, dành riêng cho người Việt, nhằm truyền cảm hứng và động lực cho thế hệ trẻ tại Việt Nam; cũng như giúp họ định hướng nghề nghiệp của mình. Các hoạt động không chỉ là cơ hội để người trẻ trình bày ý tưởng mà còn giúp họ phát triển sự tự tin, kết nối với các chuyên gia và tìm kiếm động lực từ những câu chuyện bảo tồn thành công.

Tăng cường sự tham gia của cộng đồng

Thông qua việc kêu gọi cộng đồng địa phương tham gia công tác bảo tồn thiên nhiên, sáng kiến này sẽ giúp tăng cường sự hiểu biết, thức đẩy thái độ tích cực của người dân địa phương với công tác bảo tồn thiên nhiên hoang dã.

Người dân địa phương được tham gia trực tiếp vào hoạt động tuần tra rừng thường xuyên, cũng như trực tiếp hỗ trợ, đưa những thông điệp về bảo tồn đến với làng, bản và khu vực họ đang sinh sống một cách hiệu quả. Đặc biệt, sáng kiến cũng chú trọng đào tạo các thành viên về kỹ năng giám sát, quản lý dự án và kết hợp công nghệ để nâng cao hiệu quả bảo tồn.

Không chỉ vậy, dự án cũng kết hợp với vườn quốc gia địa phương để tổ chức giải thưởng nhằm vinh danh các cá nhân, tập thể, bao gồm cả nhóm người dân tham gia tuần tra bảo vệ rừng để tiếp thêm động lực và ghi nhận nỗ lực của họ trong công tác bảo tồn.

Nâng cao vai trò của phụ nữ và nhóm yếu thế

Do đặc tính của ngành bảo tồn thiên nhiên hoang dã, phụ nữ, những người có giới tính thứ ba, người dân tộc thiểu số… là những người thuộc nhóm yếu thế. Họ dễ bị phân biệt đối xử, và/hoặc không được tạo điều kiện để thực hiện hay tham gia các hoạt động bảo tồn.

Để giải quyết vấn đề này, sáng kiến tập trung vào việc nâng cao nhận thức về bình đẳng giới và cung cấp khóa đào tạo giúp xây dựng môi trường làm việc an toàn và công bằng cho phụ nữ và nhóm yếu thế, tổ chức các chương trình tập huấn chuyên sâu giúp cán bộ bảo tồn nhận diện và xử lý bạo lực giới, xây dựng chính sách bảo vệ và quy tắc ứng xử nhằm ngăn chặn các hành vi quấy rối.

Sáng kiến còn tạo ra cơ hội giúp đỡ các gia đình nghèo khó và người dân tộc thiểu số thông qua việc tuyển dụng những người từng là thợ săn sinh sống tại khu vực vùng đệm của vườn quốc gia vào Nhóm Cộng Đồng Bảo Tồn. Con em của các kiểm lâm và các gia đình người dân tham gia tuần tra rừng gặp khó khăn còn được trao học bổng, giúp các em có cơ hội tiếp tục đến trường, từ đó khuyến khích việc bảo vệ thiên nhiên gắn liền với lợi ích kinh tế và xã hội của cộng đồng.

Phần 3

Mục tiêu - tầm nhìn dự án

Mục tiêu

Mục tiêu dài hạn của dự án là bảo vệ các loài động vật đang gặp nguy hiểm và các hệ sinh thái mong manh thông qua việc nâng cao nhận thức, thúc đẩy các hoạt động bền vững, và triển khai các sáng kiến bảo tồn có tính đột phá và tiên phong, lấy con người làm trọng tâm. 

Tầm nhìn

Dự án không chỉ dừng lại ở việc bảo tồn loài và sinh cảnh, mà còn nhắm đến giải quyết các nguyên nhân gốc rễ của các vấn đề bảo tồn như nghèo đói, thiếu giáo dục và bất bình đẳng giới.

Dự án cam kết bảo vệ các khu rừng và động vật hoang dã còn sót lại, thực hiện các phương pháp bảo tồn có tác động bền vững, được giám sát và đánh giá chặt chẽ để đảm bảo hiệu quả và cải thiện liên tục, nhằm đạt được các mục tiêu bảo tồn dài hạn trong tương lai, từ đó xây dựng một tương lai bền vững cho hành tinh.

Phần 4

Quá trình triển khai - Phạm vi - Chi phí của dự án

Quá trình triển khai - Phạm vi thực hiện

Các hoạt động của dự án Con người vì Hành tinh được triển khai trên khắp cả nước, tạo điều kiện tham gia cho các doanh nghiệp, cá nhân trên cả nước đều có thể đóng góp. Các hoạt động triển khai bao gồm:

- Năm 2016 – 2018: Tổ chức cuộc thi Rhino Art – hoạt động đầu tiên ở Việt Nam đưa học sinh Việt Nam đến tham gia, quan sát công tác bảo tồn tê giác tại Nam Phi nhằm thu hút sự quan tâm của giới trẻ đối với công tác bảo tồn thiên nhiên hoang dã.

- Năm 2018 – 2023: Phối hợp với các trường đại học tại Việt Nam thành lập khóa học ngắn hạn về bảo tồn, dành riêng cho sinh viên và giới trẻ Việt Nam để đào tạo và nuôi dưỡng nguồn nhân lực mới cho ngành.

- Năm 2019 – 2021: Phát triển và triển khai hoạt động bình đẳng giới trong ngành bảo tồn thiên nhiên hoang dã, cung cấp kiến thức, tập huấn cho sinh viên và các nhà bảo tồn trong cả nước để xây dựng môi trường làm việc bình đẳng, an toàn và văn minh.

- Năm 2020 – 2024: Mở rộng mô hình sang làm việc với cộng đồng người dân địa phương. Cung cấp các khóa tập huấn, nâng cao năng lực của người dân, tạo nền tảng để họ được trực tiếp tham gia đóng góp ý kiến vào các kế hoạch bảo tồn, trực tiếp thực hiện các hoạt động tại địa phương, và thúc đẩy mối quan hệ tốt đẹp giữa người dân và chính quyền địa phương trong công tác bảo tồn.

Chi phí

Chi phí đào tạo, hỗ trợ một người dao động từ 30,000,000.00 VND – 50,000,000.00 VND; tùy thuộc vào khu vực và mục đích. Về cơ bản, chi phí này sẽ bao gồm: phí đào tạo, tập huấn, hỗ trợ đi lại, ăn ở, hỗ trợ thực hành, nghiên cứu…

Dự án luôn đảm bảo tính minh bạch trong việc sử dụng nguồn quỹ. Hàng quý và hàng năm, các nhà tài trợ cá nhân hay đơn vị đều nhận được báo cáo hoạt động và báo cáo tài chính. Các báo cáo này cũng được gửi đến cơ quan quản lý là Hiệp hội các vườn quốc gia và khu bảo tồn Việt Nam. Trung tâm Hành động vì động vật hoang dã WildAct cũng tiến hành kiểm toán độc lập để đảm bảo sự minh bạch, rõ ràng trong việc sử dụng kinh phí dự án.

Phần 5

Kết quả đạt được

Đối với dự án: Nhận được sự ghi nhận của nhà nước qua Huy hiệu Vì thế hệ trẻ và Giải thưởng Future for Nature tại Hà Lan cho những nỗ lực bảo tồn.

Đối với cộng đồng:

- Hỗ trợ người dân địa phương và các cơ quan chức năng thông qua việc nâng cao kiến thức và hỗ trợ thực hành bảo tồn. Điều này đã giúp nhiều người dân có được việc làm ổn định, đồng thời góp phần giảm thiểu tội phạm môi trường. Các đối tác địa phương luôn đánh giá cao những nỗ lực và tác động tích cực từ dự án.

- Những chiến dịch như gây quỹ hỗ trợ kiểm lâm bị bắn trọng thương hay trao học bổng cho con em cán bộ kiểm lâm nghèo đã để lại dấu ấn sâu sắc, khơi dậy tinh thần nhân văn và tạo động lực lớn cho những người trực tiếp tham gia giữ rừng.

- Các khóa đào tạo không chỉ nhằm thu hút các bạn trẻ mà còn mở ra cơ hội cho những người đã đi làm trong các ngành nghề khác, giúp họ vận dụng kiến thức và kinh nghiệm sẵn có để đóng góp vào bảo tồn. Khóa học mà dự án triển khai không chỉ dừng lại ở kiến thức bảo tồn mà còn giúp người tham gia học cách viết CV, cover letter và thực hành phỏng vấn xin việc. Ngoài ra, dự án cũng tạo điều kiện cho học viên kết nối với các tổ chức bảo tồn khác, nhờ đó nhiều học viên đã tìm được việc làm ngay trong khóa học và tỷ lệ có việc làm đúng ngành sau khi tốt nghiệp rất cao. Nhiều học viên chia sẻ rằng khóa học không chỉ mang lại kiến thức, mà còn thay đổi cuộc sống và mở ra cơ hội thực hiện ước mơ của họ.

Phần 6

Tiềm năng nhân rộng mô hình

Mô hình "Con người vì Hành tinh" của WildAct có tiềm năng lớn để được nhân rộng không chỉ tại Việt Nam mà còn ở các quốc gia khác, đặc biệt là những nơi có tình trạng tương tự về bảo tồn và phát triển cộng đồng.

Một trong những yếu tố quan trọng giúp mô hình này dễ dàng nhân rộng là nhờ vào tính linh hoạt và khả năng thích ứng cao. Dự án không chỉ tập trung vào bảo vệ động thực vật mà còn giải quyết các vấn đề xã hội sâu xa như nghèo đói và bất bình đẳng, qua đó tạo ra những giải pháp bền vững.

Một trong những điểm mạnh của mô hình là sự tham gia tích cực của cộng đồng. Bằng cách đào tạo và trang bị kiến thức cho người dân địa phương, đặc biệt là những nhóm dễ bị tổn thương, dự án đã tạo ra một lực lượng bảo vệ môi trường hùng hậu. Việc tạo ra các cơ hội việc làm và nâng cao thu nhập cho cộng đồng đặc biệt là giới trẻ cũng góp phần gia tăng sự ủng hộ và gắn kết với các hoạt động bảo tồn.

Hơn nữa, mô hình cũng có khả năng tự nhân rộng nhờ vào các chiến lược kết hợp cộng đồng và tạo thu nhập bền vững cho người dân. Việc tuyển dụng những người từng là thợ săn hoặc người dân tộc thiểu số vào các hoạt động tuần tra, bảo vệ rừng không chỉ giúp họ có thu nhập ổn định mà còn tạo động lực cho các cộng đồng khác học hỏi và áp dụng. Điều này được minh chứng bởi nhiều người dân quanh khu vực dự án xin tham gia mô hình tuần tra rừng, cũng như các Vườn Quốc gia và Khu bảo tồn khác liên hệ để tham gia.

Các chương trình gây quỹ học bổng, vinh danh cá nhân, tập thể bảo vệ rừng, và các hoạt động nâng cao nhận thức đều là những yếu tố có thể dễ dàng được tái lập và triển khai ở nhiều địa phương khác nhau.